سفر رئیس جمهور به هند و فرصت های پیش روی افغانستان

سید مهدی منادی

استاد دانشگاه و پژوهشگر روابط بین الملل

منبع روزنامه هشت صبح افغانستان

در میان حوزه های محیطی و منطقه یی افغانستان، آسیای جنوبی یکی از اضلاع های مهم استراتیژیک در سیاست گذاری خارجی به شمار می رود. در این ضلع در کنار پاکستان، هند قرار دارد که چهارمین اقتصاد بزرگ جهان است. هند با رشد اقتصادی متوسط ۸ درصد طی ۸ سال گذشته به یک قدرت اقتصادی تبدیل شده ‌است. این میزان رشد، نزدیک به رشد اقتصادی کشور همسایه آن چین است. همانطور که چین در جستجوی راههای تامین انرژی برآمده است و در حال سرمایه گذاری است؛ هند برای تضمین رشد دوامدار اقتصادی خود، به منابع انرژی و معدنی دوام‏دار و هم‏چنین بازارهای مصرف ضرورت دارد. جستجوی راههای تامین انرژی برای سالهای آینده، پدیده رقابتی میان این دو کشور قدرتمند آسیایی تبدیل شده است. در بهترین سناریو به نظر می رسد که این دو قدرت برای تامین انرژی جمعیت بیش از یک میلیاردی شان به جای رقابت، مجبور به همکاری خواهند شد. با این حال هند در طول بیش از یک دهه گذشته، به مثابه تنها بازیگر ایجابی جنوب آسیا در مبارزه با تروریسم،  تاثیر مهمی در دولت-ملت سازی افغانستان داشته است. 

به صورت جزئی تر، اهمیت و سطح روابط هند برای افغانستان را می توان در حمایت ها و برنامه های اقتصادی این کشور جستجو نمود. هند طی سال‎های گذشته پروژه‎ های مختلف بازسازی، از جمله ساخت جاده زرنج -دلارام، بازسازی بند سلما در هرات و ساختمان جدید پارلمان را در افغانستان  را تطبیق نموده است. همچنین حمایت های هند در طول این سالها به بیش از 2 میلیارد دالر می رسد. در این راستا هند و افغانستان در سال 2011 میلادی، پیمان همکاری‎های بلند مدت استراتژیک را نیز به امضا نمودند و بر اساس آمار سنجی های عمومی، هند در مقام نخست کشورها دوست افغانستان شناخته شده است. هم‏چنین این کشور نگاه ویژه‏ای به گسترش روابط اقتصادی با افغانستان داشته و از همین‏رو از عضویت افغانستان در سازمان همکاری‏های اقتصادی جنوب آسیا(سارک) حمایت کرد. افغانستان در سال 2007 عضویت این سازمان را به دست آورد و پس از آن، روابط اقتصادی و تجاری میان دو کشور رو به گسترش قدم نهاد. با فراهم سازی سه چرخبال و  دیگرکمک ها در حوزه امنیتی به صورت مستقیم و غیر مستقیم نقش برازنده یی برای افغانستان داشته است. در این اواخر با تقویت روابط افغانستان با پاکستان و گسترش  طرح های چین؛ بیش از هر زمان دیگر به نظر می رسد که هند از محراق توجه سیاست گذاران خارجی کشورهای آسیای جنوبی و افغانستان خارج شده و یا در مقایسه با گذشته اهمیت اش کاهش یافته است. بازدید رئیس جمهور شی جین پینگ از پاکستان، راه اندازی پروژه های کریدور اقتصادی بین بندر گوادر پاکستان در ساحل بحیره عرب و شین جیانگ ایالت غربی چین، برنامه های اقتصادی چین در نپال، سریلانکا، بیش از هر زمان دیگر نفوذ هند را در منطقه اش کاهش داده است. بر این اساس رئیس جمهور غنی در چند روز آتی برای توازن بخشیدن به نقش هند در مقایسه با پاکستان، پس از سفر ایران به دهلی نو سفر می کند. در این سفر تلاش خواهد کرد که در برنامه ترانزیتی و اقتصادی هند امتیازاتی را نصیب افغانستان نماید. موضوعی که در این راستا، در حاشیه گسترش نفوذ چین و افزایش توان پاکستان اهمیت پیدا کرده است، طرح گذرگاه چابهار است. این گذرگاه شاید به اندازه گوادر اهمیت نداشته باشد، اما با توجه به گسترش نفوذ چین در آسیای جنوبی،  هند مجبور به تعقیب سیاست مرکز زدایی منطقه یی در برنامه های ترانزیتی و تجاری خویش در فضای خارج از آسیای جنوبی است. در قالب فرصت های این گذرگاه، هند می تواند به افغانستان، آسیای مرکزی، قفقاز تا روسیه و ترکیه و حتا اروپای شمالی دسترسی پیدا نماید. از این رو یکی از برنامه های سفر رئیس جمهور غنی پس از سفر ایران، در روزهای 27 و 28 اپریل، مباحثه و مذاکره بر روی تصویب و طرح نهایی موافقتنامه ترانزیتی سه جانبه میان هند، افغانستان و ایران با تمرکز بر بندر چابهار ایران است.

 در سوی دیگر اهمیت هند به عنوان عضوی مهم از سازمان سارک و یکی از اضلاع استراتیژیک منطقه اهمیت بسزایی برای افغانستان دارد. در شرایطی طرح  مسیر چابهار  از سوی هند اهمیت بیشتر پیدا نموده در این اواخر، که مسیر پاکستان در پی تنش ها سیاسی و امنیتی با چالش همراه گردیده است. تنش ها و منازعات سیاسی میان هند و پاکستان بر سر کشمیر، از دیرباز تحقق این گذرگاه را با تردید روبرو ساخته است و کمتر در مورد آن امیدواری وجود دارد.  برای حل این مشکل تنها بازیگری که می توان تاثیر تلطیف کننده بر روابط ترانزیتی افغانستان-پاکستان-هند داشته باشد، چین و یا احتمالا در اواخر امسال سازمان شانگهای است. در یک سناریوی خوش بینانه- و بر اساس رهیافت دیپلماسی همکاری به جای رقابت از سوی مودی و شی جی پینگ- کشاندن چین در تعاملات جنوب آسیا و تقویت طرح همکاری هند و چین در معادلات امنیت-اقتصادی موجب تلطیف روابط هند و پاکستان می گردد. همچنین احتمال عضویت هند و پاکستان در نشست سران امسال سازمان همکاری های شانگهای؛ سناریو مثبت همکاری را در این حوزه تقویت می کند. چین برای گسترش اهمیت گوادر و سودآوری سرمایه گذاری هایش در این بندر آزاد تجاری، کم علاقه به سود ناشی از تعاملات ترانزیتی هند با آسیای مرکزی نیست. با توجه به اینکه در ماههای آینده اندرا مودی به چین سفر می کند، تاکید رئیس جمهور غنی به فاز همکاری های سه جانبه افغانستان-هند- چین می تواند، بسترهای های ترانزیتی منطقه را تسهیل بخشد. تحقق این همکاری، به صورت ضمنی بسترهای تحقق پروژه تاپی و دسترسی زمینی افغانستان به هند و پاکستان به آسیای مرکزی و به صورت عموم شمولیت افغانستان در برنامه های ترانزیتی هند و چین را نیز فراهم می سازد.

گسترش همکاری های سه جانبه میان افغانستان-هند-چین گره های بالقوه همکاری در جنوب آسیا را می گشاید.هند و چین هر دو از سرمایه گذاران معدن در افغانستان هستند. چین در مس عینک نزدیک به 500 میلیون دالرسرمایه گذاری کرده و هند در معدن آهن حاجی گگ علاقمند سرمایه گذاری است. با گسترش امکان عضویت هند و پاکستان رسمی در نشست امسال سران شانگهای و امکان عضویت رسمی هند در شانگهای، از جمله پیش زمینه هایی گسترش همکاری هند و چین در افغانستان است. همانطور که طرح آموزش 100 هزار عسکر و تمویل تجهیزات نظامی به صورت مشترک که میان هند و چین، در مذاکرات سه جانبه افغانستان-هند- چین به میان آمده است، طرح این موضوع می تواند هند را برای نداشتن نقش امنیتی اقناع نماید. همکاری امنیتی هند در تقویت نیروهای امنیتی افغانستان با همکاری چین، نگرانی پاکستان را تا حدی کاهش می دهد. تطبیق این طرح و برنامه های مشابه، در زمره پیشنهادات رئیس جمهور به هند، می تواند موجب توازن هند گردد.

بنابراین افغانستان در سه حوزه می تواند بسترهای همکاری و گسترش منافع ملی افغانستان را با هند بررسی نماید. اول روابط دو جانبه و کمک های مستقیم هند(دریافت چرخبال های بیشتر، سرمایه گذاری های بیشتر هند در افغانستان و اتمام بند سلما)؛ دوم  افغانستان به علت نداشتن مرز مشترک، مجبور است، تعاملات دو جانبه خویش را در حوزه تعاملات 3 جانبه تعقیب نماید. روابط سه جانبه افغانستان-هند- ایران در چابهار( گفتگو بر سر جزئیات این گذرگاه و تسریع روند سرمایه گذاری هند در چابهار)؛ سوم روابط سه جانبه افغانستان- هند- چین در مورد پروژه های امنیتی آموزشی مشترک 100هزار نیروی امنیتی و شمولیت هند در برنامه های ترانزیتی گوادر؛ چهارم: روابط سه جانبه افغانستان-هند- پاکستان و پنجم: روابط سه جانبه افغانستان- هند- امریکا و ایجاد برنامه مشترک بر اساس آن،  می تواند در سفر پیش روی رئیس جمهور غنی با همتایش مطرح گردد. از این رو برای توازن بازیگران جنوب آسیا، دادن امتیازات مثبت امنیت-اقتصادی به هند، می تواند امتیازات امنیتی پاکستان(اگرچه نتیجه مشخصی از این امتیازات به دست نیامده است) را موازنه کند. در نهایت تمام تلاش رئیس جمهور غنی باید شمولیت افغانستان در برنامه های اقتصادی قدرت های بزرگ آسیا یعنی چین وهند باشد و از رقابت و همکاری اقتصادی آنها به نفع منافع ملی افغانستان و حذف تروریسم بهره بجوید.